Klauzula wyboru prawa właściwego w umowie z zagranicznym przedsiębiorcą

Wybór prawa właściwego ma istotne znaczenie przy kontraktach międzynarodowych, które polscy przedsiębiorcy coraz częściej zawierają z zagranicznymi partnerami biznesowymi. Zmierza on bowiem do wskazania systemu prawnego, którego przepisy razem z postanowieniami umownymi będą regulowały zobowiązanie powstałe na skutek zawarcia umowy. Dzięki temu przedsiębiorca jest w stanie określić ryzyko, które wiąże się z danym kontraktem i koszty jego realizacji, szczególnie w przypadku ewentualnego sporu na tle łączącego strony stosunku prawnego.

Spis treści

Ustalenie prawa właściwego

Okolicznościami pozwalającymi określić, czy istnieje element obcy, który przesądza o konieczności ustalenia prawa właściwego, są m.in. umiejscowienie siedzib stron umowy w różnych państwach, czy miejsce spełnienie świadczenia.

Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego, wskazują domyślnie prawo właściwe. Tak ustalone prawo właściwe może jednak nie spełniać oczekiwań strony i niewystarczająco zabezpieczać jej interes. W takiej sytuacji należy pamiętać że przepisy prawa prywatnego międzynarodowego pozwalają na wybór prawa właściwego w określonych granicach. Kwestię prawa właściwego dla zobowiązań umownych reguluje przede wszystkim Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) – dalej „Rozporządzenie Rzym I”.

Prawo właściwe określone na podstawie przepisów Rozporządzenia Rzym I ma zastosowanie w szczególności do:

wykładni umowy;
wykonywania wynikających z umowy zobowiązań;
w granicach uprawnień przyznanych sądowi przez prawo procesowe, skutków całkowitego lub częściowego niewykonania tych zobowiązań, łącznie z określeniem wysokości szkody, w zakresie, w jakim rozstrzygają o tym przepisy prawa;
różnych sposobów wygaśnięcia zobowiązań oraz przedawnienia i utraty praw wynikającej z upływu terminów; skutków nieważności umowy.

W przypadku braku skorzystania przez strony z przewidzianego w Rozporządzeniu Rzym I uprawnienia do wyboru prawa właściwego, zastosowanie znajdą zawarte w tym akcie zasady określenia prawa właściwego dotyczące określonego typu umowy. Dla przykładu można wskazać, że:

umowa sprzedaży towarów podlega prawu państwa, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu;
umowa o świadczenie usług podlega prawu państwa w którym usługodawca ma miejsce zwykłego pobytu;
umowa, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo do korzystania z nieruchomości, podlega prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona;
umowa franczyzy podlega prawu państwa, w którym franczyzobiorca ma miejsce zwykłego pobytu;
umowa dystrybucji podlega prawu państwa, w którym dystrybutor ma miejsce zwykłego pobytu.

Wybór prawa

Rozporządzenie Rzym I w art. 3 przewiduje zasadę nieograniczonego wyboru prawa. Strony mogą więc umówić się na właściwość prawa dowolnego państwa. Prawo to nie musi mieć związku z ich stosunkiem umownym (przy czym należy mieć na uwadze ograniczenia opisane w dalszej części tekstu). Wystarczy zgodna wola stron w tym zakresie. Wybór prawa może być dokonany wyraźnie lub w sposób dorozumiany (w sposób jednoznaczny wynikać z postanowień umowy lub okoliczności sprawy). Jako przykład okoliczności, która może świadczyć o dorozumianym wyborze prawa, należy wskazać zawarte w umowie odesłanie do przepisu któregoś porządku prawnego. Trzeba jednak stwierdzić, do jakiego stopnia funkcja tego odesłania jest istotna na tle całej umowy. Zazwyczaj takie odesłanie nie wystarcza do przesądzenia o dorozumianym wyborze prawa, ponieważ ma służyć tylko do bliższego określenia treści praw i obowiązków uzgodnionych przez strony. Strony w ten sposób często chcą sobie uprościć określony punkt umowy i stąd stosują dane odesłanie. Z tego względu w celu osiągnięcia przewidywalności i pewności prawnej bezpieczniejszym rozwiązaniem jest dokonanie wyboru prawa właściwego w sposób wyraźny poprzez zamieszczenie w umowie chociażby takiej klauzuli: Prawem właściwym dla niniejszej umowy jest prawo polskie.

Ponadto strony mogą dokonać wyboru prawa właściwego dla całej umowy lub tylko dla jej części. W przypadku wyboru tego drugiego wariantu strony umowy mogą wskazać część porządku prawnego, który zostanie zastosowany (np. uzgodnić tylko zastosowanie konkretnego przepisu) lub zdecydować, że wybiorą prawo właściwego tylko dla części umowy a do pozostałej części stosunku zobowiązaniowego – prawo innego państwa bądź postanowią dla tej pozostałej części prawa nie wybrać. W związku z tym przykładowa klauzula wyboru prawa właściwego dla części umowy może brzmieć następująco: Zobowiązanie wynikające z niniejszej umowy podlega prawu polskiemu, za wyjątkiem oceny sposobów wygaśnięcia zobowiązania oraz przedawnienia dla których właściwe będzie prawo litewskie.

Wybór prawa w świetle Rozporządzenia Rzym I może być uprzedni (dokonany przed powstaniem zobowiązania umownego), jak i następczy (po powstaniu zobowiązania). W przypadku wyboru następczego zobowiązanie umowne będzie podlegało danemu prawu dopiero od chwili wyboru prawa, chyba, że strony wprost zgodnie wskażą, że wybór ten ma wywołać skutki z mocą wsteczną. Taki wybór następczy może nastąpić w aneksie do umowy podstawowej, zarówno wtedy, gdy strony dokonały wyboru uprzedniego, jak i wtedy gdy nie zdecydowały się wcześniej wybrać właściwego prawa. Artykuł 3 ust. 2 Rozporządzenia Rzym I gwarantuje, że prawa osób trzecich lub ważność formy, w której umowa została zawarta, nie zostaną dotknięte przez następczy wybór prawa lub zmianę prawa pierwotnie wybranego.

W praktyce bezpieczniej jest dokonać wyraźnego wyboru prawa w samej umowie już na etapie kształtowania jej postanowień. Zapobiega się wtedy sytuacji, w której zawarta przez strony umowa nie przystaje do prawa dla niej właściwego. Ukształtowanie stosunku prawnego niezgodnie z prawem właściwym może w skrajnych przypadkach doprowadzić nawet do nieważności całej umowy lub jej wybranych postanowień.

Co istotne, strony powinny liczyć się z tym, że prawo właściwe może zostać istotnie zmienione w przyszłości. Szczęśliwie, niepewność związana z potencjalną zmianą przepisów prawa wybranego, może zostać zredukowana poprzez zawarcie w umowie klauzuli usztywniającej. Klauzula ta skutkuje właściwością prawa wybranego według stanu obowiązującego w chwili wskazanej w takiej klauzuli usztywniającej. Zastrzec należy jednak, że klauzula taka nie „usztywni” przepisów bezwzględnie obowiązujących, ponieważ o ich zastosowaniu rozstrzygają wyłącznie przepisy intertemporalne danego porządku prawnego.

Ograniczenia wyboru prawa

Swoboda w wyborze prawa właściwego nie jest jednak zupełna. Strony muszą liczyć się z pewnymi regułami, które czynią zmianę prawa właściwego niemożliwą.

Pierwszą grupę ograniczeń w wyborze prawa właściwego stanowią ograniczenia o charakterze ogólnym. Przede wszystkim Rozporządzenie Rzym I zakazuje stronom umiędzynaradawiania czysto krajowej umowy (bez jakiegokolwiek elementu obcego) przez wybór prawa innego państwa. Zgodnie z art. 3 ust. 3 Rozporządzenia Rzym I w takiej sytuacji wybór prawa nie wyłączy bezwzględnie obowiązujących przepisów w państwie z którym są związane okoliczności stanu faktycznego. W sytuacji więc gdy mamy do czynienia z umową sprzedaży pomiędzy dwoma przedsiębiorcami mającymi siedzibę w Polsce i nie występują żadne inne okoliczności związane z państwem obcym, to nawet jeżeli w umowie jako prawo właściwe zostanie wskazane prawo obce (np. czeskie), to i tak postanowienia tej umowy będą musiały być w pierwszej kolejności zgodne z polskimi przepisami bezwzględnie obowiązującymi. Następnie postanowienia tej umowy będą badane z perspektywy wybranego prawa obcego, w omawianym przykładzie – czeskiego, pod kątem skuteczności, ważności oraz sposobu wykładni.

Co więcej, w świetle art. 3 ust. 4 Rozporządzenia Rzym I, jeżeli wszystkie elementy stanu faktycznego w chwili dokonywania wyboru prawa właściwego są zlokalizowane w jednym lub więcej państwach członkowskich UE, dokonany przez strony wybór prawa właściwego państwa spoza UE nie doprowadzi do wyłączenia stosowania bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa unijnego, które zostały wdrożone w państwie członkowskim sądu, przed którym zawiśnie spór.

Ograniczenia dotyczące wyboru prawa występują także przy umowach o przewóz osób. W przypadku umów tego typu art. 5 ust. 2 Rozporządzenia Rzym I ogranicza możliwość wyboru prawa właściwego do do kilku enumeratywnie wymienionych opcji, tj. prawa państwa, w którym:

podróżny ma miejsce zwykłego pobytu; lub
przewoźnik ma miejsce zwykłego pobytu; lub
znajduje się siedziba głównego organu zarządzającego przewoźnika; lub
znajduje się miejsce wyjazdu; lub
znajduje się miejsce przeznaczenia.

Należy także mieć na uwadze ograniczenia dotyczące umów ubezpieczenia. W przypadku umów ubezpieczenia niezwiązanych z ponoszeniem wielkiego ryzyka możliwość wyboru przez strony prawa właściwego została, na podstawie art. 7 ust. 3 Rozporządzenia Rzym I, ograniczona do następujących opcji:

prawo państwa członkowskiego, w którym umiejscowione jest ryzyko ubezpieczeniowe w chwili zawarcia umowy;
prawo państwa, w którym ubezpieczający ma miejsce zwykłego pobytu;
w przypadku ubezpieczenia na życie – prawo państwa członkowskiego, którego obywatelem jest ubezpieczający;
w przypadku umowy ubezpieczenia obejmującej ryzyka ograniczone do zdarzeń występujących w jednym państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie, w którym umiejscowione jest ryzyko ubezpieczeniowe – prawo tego państwa;
jeżeli ubezpieczający będący stroną umowy ubezpieczenia prowadzi działalność handlową lub przemysłową, lub wykonuje wolny zawód, a umowa ubezpieczenia obejmuje co najmniej dwa ryzyka ubezpieczeniowe związane z tą działalnością i umiejscowione w różnych państwach członkowskich – prawo jednego z tych państw członkowskich lub prawo państwa miejsca zwykłego pobytu ubezpieczającego.

Niniejsze rozważania dotyczą przede wszystkim klauzuli wyboru prawa właściwego w obrocie profesjonalnym, z tego względu pominięte zostały ograniczenia wyboru prawa dotyczące umów konsumenckich – art. 6 ust. 2 Rozporządzenia Rzym I oraz te dotyczące indywidualnych umów o pracę – art. 8 ust. 1 Rozporządzenia Rzym I.

Dlaczego warto dokonać wyboru prawa właściwego w umowie z zagranicznym przedsiębiorcą?

Wybór prawa właściwego jest uprawnieniem stron, z którego często zapominają one korzystać, co rodzi nową przestrzeń dla sporów i niejasności w wykonaniu umowy. Jako podstawowe zalety wyboru prawa właściwego wskazać można:

Dzięki zawarciu w umowie klauzuli wyboru prawa właściwego można przede wszystkim uniknąć wątpliwości w zakresie tego, jakiemu prawu będzie dana umowa podlegać.
Analiza przez prawnika postanowień umownych w świetle wybranego prawa umożliwia przedsiębiorcy zarządzanie ryzykiem związanym z realizacją danego kontraktu i uwzględnienie danego ryzyka w ramach świadczenia.
Należy kształtować postanowienia umowne zgodnie z prawem, któremu wykreowany przez umowę stosunek zobowiązaniowy będzie polegał. Pozwala to zminimalizować ryzyko nieważności całej umowy bądź jej wybranych postanowień.
W przypadku zaistnienia sporu i skierowanie sprawy na drogę sądową podstawą orzeczenia będzie co do zasady prawo wybrane. Łatwiej jest więc przewidzieć hipotetyczne orzeczenie sądowe.
Strony umowy mogą wybrać dla łączącego ich zobowiązania optymalny system prawny, który uwzględnia ich oczekiwania biznesowe.